Werken in Nederland en Duitsland

Gezien het vorige hoofdstuk blijkt dat Leo zijn werkzame leven begonnen moet zijn in 1942, zo rond juli/augustus/september (dit moet ik nog uitzoeken). Ook hier volgt hij zijn vader en oudste broer Ben en gaat bij de Belastingdienst werken.https://strato-editor.com/.cm4all/uproc.php/0/Leo%20Burger%20(1934-1945)/.Kassel%206%20juli1943nr1_a.jpg/picture-400?_=1819bb269a6
Leo heeft niet lang bij de Belastingdienst gewerkt, omdat de Duitsers werkkrachten (de zogenaamde Arbeitseinsatz) nodig hadden voor de fabrieken in Duitsland. Ze zochten hiervoor speciaal ongetrouwde jonge mannen.
Mijn vader zei tijdens een interview het volgende over deze periode:
Leo werkte na zijn examen HBS op het 3e ont¬vangkantoor der belastingen in Rotterdam West. Hij is daar als ongehuwde jonge ambtenaar door zijn baas verplicht opgegeven aan de vragende hogere instantie (verplichte mensenhulp in Duitsland).
Op 6 juli 1943 schrijft Leo een brief, vanuit Kassel, naar de familie Wijnands in Monster. Daarin vertelt hij wat hij te eten krijgt en geeft hij zijn adres door en met nadruk zijn nummer 61027.

Tekst van blz 1 van de brief van 6 juli 1943

Kassel, 6 juli 1943
Beste Alie, Arie en Gezusters,
De dag voor m’n vertrek kwam tot m’n grote genoegen Alie nog even naar Rotterdam overwippen. Dat vond ik nog eens fijn Alie, en wat je meebracht kwam goed van pas. Allen, die daaraan medewerkten nog hartelijk bedankt. Vrijdag ochtend om half twee kwamen we in Kassel aan, van waar we niet verder naar Frankfurt a/d Main gaan. Gisteren en vandaag heb ik, op de school gewerkt, die de fabriek (     ) voorafgaat. Een zwaar werk wat ’t n.l. En hele dag vijlen, echt om blaren van op je vingers te krijgen. Hoeveel we zullen verdienen is nog niet bekend, veel zal ’t nog niet zijn. Kantoorwerk wordt minder betaald, fabriekswerk meer. Normaal werken we van ’s ochtends 7.15 uur tot 17.30 met 1x koffiewater en 1x soep als middageten als onderbreking. ’s Avonds weer soep. Lekker is ‘y over ’t algemeen niet, zodat velen ’t geheel of gedeeltelijk laten staan, zo dat ik soms een dubbel portie eet. Als we thuis zo aten, zou ik vast een ander kosthuis gezocht hebben. Nu zit ik hier en kan niet terug. Zal ik je even ons rantsoen opsommen, zoals we ’t nu hebben. Daar is ’t dan:
Rantsoen voor 5 dagen
1 brood van  2 kg.
 pakje boter
stukje worst
stukje kaas

Jullie ziet dus wel, dat ’t niet al te veel is en dat zuinigheid geboden ishttps://strato-editor.com/.cm4all/uproc.php/0/Leo%20Burger%20(1934-1945)/.Kassel%206%20juli1943nr2_a.jpg/picture-400?_=1819bb57bc0
Ik zag zojuist bij een jongen een pakje kunsthoning. ’t Is slechts 1 jambon. Het merk is van Galak en de gewenste smaak is Room Caramel. Zouden jullie een pakje voor me te pakken kunnen krijgen. ’t Zal worden terugbetaald. Dat beloof ik, anders vraag je ’t maar aan moe.
De toestand is hier erger dan je kunt vermoeden. Vele nationaliteiten zijn hier, ook Polen en Oekraïners. Zojuist zijn er een paar Russinnen langs gekomen, ze zongen werkelijk mooi, maar je verstaat er alleen niets van. Beste Fam., als er iets over mocht zijn van etenswaar, en je mocht niet weten waar ;t heen moet, stuur ’t dan gerust naar mij. Mij nummer is 61027; verder adres:
L. Burger
Wohnlager Wartehaus
Kassel Bettenhausen
Barak 3
Kamer 1
Duitsland.

Tekst van blz 2 van de brief van 6 juli 1943
Wil je direct aan moe schrijven dat m’n nummer 61027 is als ze iets wil oversturen, met verder adres natuurlijk.
Nu Alie en Arie en Gezusters en overige familie, nog allen achteraf m’n welgemeende felicitaties met de verjaardag van m’n zus. Vergeef me dat ik niet meer kan schrijven, want ik ben wat moe.
Ja dat is waar, ’t enige nieuws van hier is dat er in ons kamp ook een paar uit ’t Westland zijn, o.a. Wim van Spronsen uit Monster. Hij kent jullie ook.
Nu de hartelijk groeten van je broer en zwager Leo.
P.S. Wil je nog eens aan me denken.
P.S. De brieven bestemd voor jullie stuur ik tegelijk naar Rotterdam en wanneer ze verder naar jullie verzonden kunnen worden. Dat vinden jullie natuurlijk goed hè want alles is hier erg duur.
Dag Leo

In een brief, die Leo schreef op 7 september 1943, gericht aan mijn ouders geeft hij aan dat hij al een maand in het ziekenhuis ligt. Hij werd daar behandeld voor zijn neus. Hij beschrijft dat hij op 30 augustus 1943 plotseling hevige buikloop krijgt. De artsen vermoedden dat hij Tyfus heeft en Leo wordt overgebracht naar een ander gebouw, waar een speciale afdeling voor Tyfuspatiënten is gevestigd.
Verderop in de brief gaat Leo opeens over op de data 8 en 9 augustus, maar ik denk dat hij zich hier heeft vergist, aangezien hij in de brief aangeeft dat hij vermoedelijk net niet zij verjaardag (24 september) net niet thuis zal kunnen vieren. Trouwens, hij heeft het in de brief ook nog over 29 augustus 1943, wanneer er een onderzoek plaatsvindt.
In de brief geeft Leo gedetailleerd weer welke maaltijden hij in het ziekenhuis kreeg op 7 en 8 september 1943. Ook is uit de brief op te maken, dat hij ruim een maand in het ziekenhuis lag op 29 augustus 1943, dus ergens medio juli 1943 moet hij zijn opgenomen.

U ziet, dat dit door het zeer dunne papier nauwelijks goed te lezen is. Daarom laat ik hier alleen de eerste bladzijde zien en geef ik daarna alleen te teksten weer wat hij precies heeft geschreven:

Bladzijde 1
Beste Ben en An,
Jullie weet reeds, dat ik in ’t ziekenhuis lig, hetgeen al weer ruim een maand is. Ik kan weer lopen en ben daarom direct naar boven in een zaal gebracht n.l. van de neus-, keel-, en oorafdeling. Ik was er voor m’n neus en oor. Het ging goed met beide, totdat ik erge buikloop kreeg. De zuster van die afdeling meende stellig, dat ik typhus had, dus ik werd naar de typhus afdeling gebracht in ’t huis ernaast. Hier lig ik nu 9 dagen en ’t bevalt me hier uitstekend. De eerste dagen (4 à 5) was ’t tamelijk strenge dieet, nu ben ik weer zover, dat ik, lichtkost krijg wat middageten betreft en zwaar wat brood aangaat. Straks daarover meer.
2 September werd ’t eerste onderzoek naar typhus ingesteld. Resultaat: in stoelgang en urine geen termen voor typhus aanwezig, in bloed van geen belang. Driemaal zo’n uitslag en ik wordt ontslagen van deze afdeling, maar zie, ’t laboratorium wordt verplaatst, zodat de twee volgende onderzoekingen pas later plaats zullen vinden, a.s. vrijdag gaan ze weer verder. Ik had een kleine hoop op

Bladzijde 2
M’n verjaardag thuis te kunnen zijn, nu zal ’t echter later worden. Ik moet eerst nog op de vorige afdeling terugkomen voor m’n neus, die nu volgens mij zo goed als beter is. De dokter van de vorige afdeling had gezegd, dat ik veel te slap en mager was. Ik moest van hem flink eten, hetgeen ik op de oorafdeling ook kon doen, als er genoeg middageten was. Toen kwam echter de buikloop; ik liep helemaal leeg. Toen kreeg ik op de andere afdeling dieet. Jullie kunt begrijpen dat ik telkens weer honger had. Haverpap met water en alleen maar ’t dunne ervan en Zwiebäcke (sterk geroosterd klein witte brood, harder dan beschuit) kreeg ik een paar dagen achtereen.
Daarna kreeg ik beter eten, ik kreeg soep, haverpap en zacht geroosterd wittebrood met kwark. Het ging met ’t eten steeds beter. Ik mocht weer boter hebben en wat fruit. Zondag zelfs een ei gehad. Iedere dag is voor mij iets nieuws. Op ’t laatst kreeg ik ’s ochtends 6 witte broodboterhammen; de ene helft met kwark, de andere helft met boter. Al die tijd eet ik vijfmaal per dag.
Wil jullie weten, wat ik vandaag gegeten heb, raadpleeg dan ’t andere velletje papier. Neem een stoel en hou je vast. Daar gaat ie:

Bladzijde 3
Acht uur: Koffie (+ water + melk) en echte Thee (alles zonder suiker), Roggebrood (sneden van ± 12 x ± 10) 2 met boter; 1 met kwark.
Half elf: Onbekend soort pap, heerlijk zoet gemaakt met druivensuiker (toch meer geproefd).
Twaalf uur: Tomatensoep, zoals Moe ze zelfs nog niet klaarmaakt, ofschoon ze bij Moe ook heerlijk was. Ze was gewoonweg overheerlijk. Aardappelpuree in melk klaargemaakt, met fijne plakjes peen, lekker zoet peennat. Toen kwam zuster en vroeg:” Heb je genoeg Leo”? “Nee zuster” was ’t antwoord. Vervolgens kwam:
Spinazie met 1 sneetje wittebrood met nog 2 wittebrood korstjes. Als toespijs werd me gebracht een bos druiven. De bos was niet groot en de korrels waren klein, omdat ze niet gekrent waren. De korrels waren toch goed zoet.
Drie uur: Koffie (als boven), 4 Zwiebäcke, 1 geroosterde wittebroodsboterham met kwark, 3 sneden roggebrood met kwark.
Zes uur: Soep, ik geloof haast pittige bruinebonensoep. Havermoutpap (half bord), lekker zoet en bijna zo dik als stijve rijst.
’s-Avonds: Griesmeelpap (vol bord) ook goed dik en lekker. Thee (echte).
Jullie ziet dus wel, dat er goed voor me gezorgd

Bladzijde 4
Wordt in ’t ziekenhuis. De hoofdzuster probeert me zo veel mogelijk te geven omdat ik ervoor zo weinig heb gehad. Ik voel me nu ook stukken beter, dat moet na zo’n dag haast wel, niet? Ik ben hier ’t lievelingetje van de typhusafdeling en de hoofdzuster heeft me “Musterkranke” genoemd, omdat ik zo netjes en zindelijk ben. Op een zaal zou ik zo niet geweest zijn als ik nu was, maar ik lig hier op een klein helder kamertje in een helder lekker bed (wat een verschil met ’t lager). Alle zusters zijn goed voor me en er is zelfs een zuster bij die met me mee naar Holland wil, als ik met ziekenverlof enige tijd naar Holland kom. Ik vroeg ’t die zuster en ze zei, dat ik ook wel naar Holland zal gaan. Ik reken er dus half op; wat zal dat fijn zijn weer 2,5 of 4 weken in Holland terug te kunnen zijn.
Weten jullie, wanneer ik m’n eerste bezoek kreeg na 2 x schrijven of ze kwamen: 29 augustus, dus bijna een maand, nadat ik ziek geworden ben. Ze brachten 2 brieven (van thuis en van Fr. Roos) en een briefkaart van thuis mee. Ik was haast tot huilens toe blij, dat ik voor ’t eerst iets hoorde (Ik heb gelezen, dat Adri flink groeit en (Noot: vervolg op blz. 5)
<morgen verder, want ’t is nu te donker geworden>
-------------- 8 Aug.: Ik heb bijna de klok rondgeslapen. N.l. van 9 tot 8 uur. Het was een heerlijke rustige nacht.

Bladzijde 5
dat ’t jullie alle goed gaat. Hebben jullie ’t druk gehad met de vacantietijd, doorlopend logé’s gehad. De jongens deelden me ook mee, dat er uit Duitsland (Aachen) een pakketje was aangekomen. Nu dat kan want geruime tijd tevoren had ik al bericht uit Kohlscheid, dat een pakketje zou worden afgezonden. Brutaal genoeg hebben ze na 2 à 3 weken ’t pakje opengemaakt en 3 dagen na dit bezoek kreeg ik nog 7 appels, die ik toevallig mocht hebben. Snappen jullie nu, waarom ze ’t niet eerder gebracht hebben. Volgens de jongens was de rest bedorven, en ik moet maar aannemen of ’t zo is. Van al m’n spullen heb ik voorlopig nog maar 1 koffer over. De rest, waaronder Zondags pak en 3 paar schoenen weg. Heel misschien komt de andere nog boven water, maar ik reken er niet op. Ze bevatte o.a. 4 paar sokken, tabak en wat etenswaren, 1 paar Zondagse schoenen. Misschien dat ik vanavond iets nader verneem, dan verwacht ik bezoek van Henk Suurmeijer en van jongens uit ’t lager. Ik moet er maar niet al te erg op rekenen, want Zaterdag zou Henk gekomen zijn, Zondag jongens uit ’t lager. Beide dagen zijn zonder bezoek voorbijgegaan. Jullie ziet wel, dat ik niet erg gelukkig ben in ’t ontvangen van bezoek, maar laten we niet somber zijn, want hier in ’t ziekenhuis heb ik ’t goed, veel beter

Bladzijde 6
dan in ’t lager. Vandaag was ’t menu:
8 uur: 3 sneetjes roggebrood. 2x boter 1x kwark.
Half elf: halve liter echte volle melk met geel veel, heerlijk.
12 uur: Lekkere griesmeelsoep en aardappelpuree uit melk met spinazie, die men hier bijzonder goed klaarmaakt.
3 uur: 4 sneetjes roggebrood. 2x kwark, 1x jam 1x boter.
6 uur: 1 bord tot de rand met macaroni; als saus tomatenpuree.
Ik vroeg nog eten en kreeg er 2 wittebroodboterhammen met weisskäse, ik geloof dat ’t kwark was, bij.
Zojuist komt de hoofdzuster binnen met de mededeling dat ’t derde onderzoek negatief is, dus men is met ’t onderzoek toch doorgegaan. Morgen hoor ik dan van de vrouwelijke dokter wanneer ik hier ontslagen wordt. Dan weer naar de neus-afdeling, waar m’n  Stirnhöhle nagezien wordt. Aan dien dokter kan ik eigenlijk pas vragen of ik naar huis mag. Ik hoop dat Henk S. straks komt, dan kan hij deze brief meenemen.
Doe aan alle de groeten, die ik ken en ontvang de hartelijke groeten van broer Leo.
P.S. ’t Schoeisel, dat ik nu draag (deggenschoenen) is kostbaar van al ’t touw, dat ’t zaakje aan m’n benen moet houden. Ik heb nu een pruikje van 2  mnd.
9 aug Op andere afdeling. wat rijst gehad! Door toestand misschien vertraging. L.

Zoals uit de brief van Leo van 7 september 1943 blijkt, dat hij verwacht 2,5 of 4 weken verlof te krijgen om aan te sterken en daarna weer terug te keren naar Kassel.
Uit de interviews die ik met mijn vader gehouden heb zei hij het volgende:
Leo is vanuit Rotterdam verplicht geworden om naar Duitsland te gaan om te werken. Dit moet ergens in 1942/1943 zijn geweest. Daar is hij geweest in Kassel. Daar werkte hij in een vliegtuigfabriek. Maar hij werd ziek in Kassel. Het bleek later dat hij tyfus had. In die tijd dat hij in het ziekenhuis lag werd Kassel gebombardeerd. Dat waren de eerste zware bombardementen van de Engelsen en Amerikanen met 1000 bommenwerpers. Tijdens dit bom¬bardement is Leo toen naar de kelder van het ziekenhuis gebracht. Hij heeft mij, later, nooit echt verteld wat er daar gebeurd is. Hij weet alleen dat het verschrikkelijk geweest is.

Met poststempeldatum 21 oktober 1943 wordt een briefkaart vanuit Kassel naar de gezusters Wijnands in Monster gestuurd. Hieruit valt op te maken dat er bombardementen geweest zijn, waarbij Leo zijn tandenborstel kwijt is geraakt. Daar geeft hij ook aan, dat hij, na ontslag uit het ziekenhuis, mogelijk met verlof mag.

Tekst van de briefkaart van poststempel 21 oktober 1943
Kassel, 21 oktober 1943,
Beste allemaal,
Het zal wel aan de Posterijen liggen, dat er nog steeds geen post van jullie is gekomen. Hebben jullie mijn brieven van 6/7, 11/7, 25/8 en 31/8 ontvangen. Gisteren ontving ik nog een brief van moe en Tini waar in stond, dat Pa naar Zeeland was gegaan. Verder was er alles goed. Met mij is alles nog o.k.  Vorige week kleine neusoperatie, die kwartier duurde zonder weggemaakt te zijn. Deed wat pijn, maar alles is weer goed. Eten in ziekenhuis prima. Van nachtzuster 1 paar tamelijke goede zijden sokken gehad. Ook van de hoofdzuster van 60 jaar, ‘n 2e moeder voor ons, kreeg ik een paar wollen sokken. Schoenen en overal komen van de week. Overal van thuis heb ik ook nog. Bij luchtaanval ben ik m’n tandenborstel kwijt geraakt. Henk Suurmeyer is er tamelijk slecht aan toe. Veel verbrand. Deze week of maandag a.s. wordt ik uit ’t ziekenhuis ontslagen. Over verlof weet ik nog niets. Misschien blijf ik nog hier. Verder is er weinig nieuws. Allen de hartelijke groeten van Leo.
Absender: Leo Burger
Stadtkrankenhaus Haus 5a
Kassel

Deze zwaarste bombardementen zouden, volgens inquiry op Google, in de nacht van 22 op 23 oktober 1943 hebben plaatsgevonden. Leo werd toen overgebracht naar de kelders van het ziekenhuis. Kort daarna zou hij met verlof zijn gestuurd voor een maand, naar zijn ouders in Rotterdam. Dit betekent dat Leo eind oktober, begin november 1943 in Rotterdam moet zijn aangekomen