De relatie tussen evolutie en religie is van meet af aan vol controverse geweest. Sinds Darwin zijn er mensen geweest die evolutie als problematisch voor religie zagen, maar ook mensen die meenden dat evolutie en religie prima samengingen. Beide opties worden nog steeds verdedigd. Enerzijds zijn er atheïsten die betogen dat evolutie theïsme onwaarschijnlijk maakt (zie het Argument vanuit evolutie), anderzijds zijn er (veelal liberale) theologen en sommige natuurwetenschappen die menen dat evolutie geen bedreiging is voor theïsme.
Evolutie zelf, als wetenschappelijke discipline, is niet atheïstischer dan Newtons mechanica of Einsteins relativiteitstheorie, maar dat neemt niet weg dat evolutie grote levensbeschouwelijke implicaties heeft. Het zegt immers iets over onze plaats in de wereld en onze ontstaansgeschiedenis, twee kwesties die ooit volledig in het domein van religie lagen. Hierdoor speelt het ook een rol in de godsdienstfilosofie en kan het gebruikt worden voor kritiek op religie. Daarnaast biedt evolutie een atheïst een ontstaansverklaring; hij heeft immers geen scheppingsmythen die deze functie vervullen.
Over evolutie en de evolutietheorie
Biologische evolutie is de hoeksteen van de moderne biologie. Het verenigt alle velden van de biologie onder één theoretische paraplu. Toch zijn er helaas veel misverstanden en onduidelijkheden omtrent biologische evolutie en de evolutietheorie.
Voornamelijk onder leken en creationisten is er nogal wat onduidelijkheid over wat evolutie, biologische evolutie en de evolutietheorie is. Alleen de laatste twee zijn in dit geval van belang. In de volksmond betekent de evolutietheorie vaak zoiets als "de mens stamt van de aap af". Pak een willekeurig persoon op straat en het zal bevestigd worden. Hoewel het onjuist is, is het niet van groot belang voor de wetenschap. Wat veel belangrijker is, is de onwetendheid bij creationisten; de mensen die menen dat biologische evolutie en de evolutietheorie onzin zijn, en hier de wetenschap bijhalen. Een mooi voorbeeld hiervan zijn "de twintig vragen voor evolutionisten" van Walt Brown, een bekende naam binnen creationistisch kringen. Van deze twintig vragen hebben er twaalf niets met biologische evolutie of de evolutietheorie te maken.
Betekenis evolutie
Het woord evolutie betekent niet veel meer dan verandering. Er is evolutie in ziektebeelden, sterrenstelsels, taal, politieke systemen, enzovoort. Waar het hier om gaat is biologische evolutie. De meest gangbare definitie van biologische evolutie is de onderstaande.
Biologische evolutie is dus de verandering van genetische eigenschappen van een populatie over een bepaalde tijd. Dat dit gebeurt, is een feit, en is door vele biologen uitgebreid onderzocht. Biologische evolutie verwijst ook naar de gemeenschappelijke afstamming van alle levende organismen van een gedeelde (gemeenschappelijke) voorouder. Het bewijs voor historische evolutie, in de vorm van fossielen, genetische en anatomische overeenkomsten, is zo gigantisch groot, dat het ook beschouwd wordt als een feit.
Nu een duidelijke definitie van biologische evolutie is gegeven, wil ik verder gaan met wat het niet is. Bij biologische evolutie worden namelijk heel vaak dingen gehaald die er niets mee te maken hebben.
De oerknal of Big Bang, het begin van het universum. Dit begrip roept vele (filosofische, theologische en natuurwetenschappelijke) vragen op. De wetenschappelijke benadering van dit begrip behoort tot de kosmologie (een tak van de astronomie), en heeft niets met biologische evolutie te maken.
Het ontstaan van ons zonnestelsel. Dit behoort tevens tot het gebied van de astronomie, en heeft niets met biologische evolutie te maken.
Het ontstaan en de vorming van de aarde. Dit behoort tot het gebied van voornamelijk de astronomie en de geologie, en heeft niets met biologische evolutie te maken.
Het ontstaan van leven (abiogenese). Biologische evolutie heeft betrekking op het ontstaan van soorten, groepen levende wezens. Biologie betekent letterlijk leer van het leven. Abiogenese is een relatief jonge tak van wetenschap, waarover nog betrekkelijk weinig bekend is (in tegenstelling tot biologische evolutie!). Over het ontstaan van leven uit niet-leven, bestaat voor zover ik weet, nog geen sluitende wetenschappelijke theorie, maar wel een aantal (plausibele) hypothesen. Hoe de eerste vormen van leven zijn ontstaan uit niet-leven, heeft dus niets met biologische evolutie te maken.
Verder zijn er nog een aantal misverstanden over biologische evolutie:
De evolutietheorie beschrijft de mechanismen die biologische evolutie veroorzaakt hebben. De bekendste, maar zeker niet de enige, zijn mutatie en natuurlijke selectie. Individuele organismen in de natuur verschillen van elkaar. Sommige van deze verschillen zijn erfelijk en worden dus via de genen doorgegeven. Mutaties, veranderingen in het DNA, zorgen voor deze erfelijke verschillen. Er zijn verschillende soorten mutaties met verschillende gevolgen voor het organisme. Omdat elk organisme uniek is, heeft elk zo z'n voor- en nadelen om te overleven in zijn omgeving. Individuen die het best aangepast zijn aan hun omgeving overleven en kunnen voor meer nageslacht zorgen. Het gaat er uiteindelijk dus om wie in staat is het meeste nageslacht te produceren. De eigenschappen die het organisme het best aangepast aan de omgeving maken, worden hierdoor doorgegeven aan het nageslacht. Dit overleven van het best aangepaste organisme wordt natuurlijke selectie genoemd. "Survival of the Fittest" slaat dus niet op het overleven van de sterkste, maar op het overleven van de best aangepaste! Dit is in een notendop Darwins evolutietheorie.
De evolutietheorie is een wetenschappelijke theorie. In het dagelijks leven betekent het woord theorie vaak zoiets als een idee, of iets dat men vermoedt. De wetenschappelijke definitie is echter een andere. Een wetenschappelijke theorie geeft een kloppende en samenhangende verklaring voor een wijde reeks fenomenen. Een theorie kan worden aangepast, verbeterd, aangevuld (zoals bijvoorbeeld met de evolutietheorie gebeurde tijdens de synthese met de moderne genetica) of kan worden verworpen als blijkt dat ze onjuist is of als er een betere beschikbaar is. Het is essentieel dat een theorie geen tegenstrijdigheden mag bevatten, en gefalsifieerd (weerlegd) en geverifieerd (bevestigd) moet kunnen worden door haar te testen. Een theorie moet ondersteund worden door empirisch (op bevindingen berustend) bewijsmateriaal. Het belangrijkste deel van dit empirische bewijsmateriaal voor de evolutietheorie wordt verschaft door biologisch onderzoek uit verschillende deelgebieden als genetica, vergelijkende anatomie en fysiologie, moleculaire biologie en paleontologie (fossielkunde).
Een theorie is wat anders dan een feit, hoewel vaak onterecht gedacht wordt dat een theorie een onbewezen feit is. Een theorie biedt juist een verklaring voor de feiten (de dingen die we waarnemen). Biologische evolutie is dus een feit én een theorie!
De evolutietheorie is nog steeds de best kloppende en samenhangende interpretatie van de empirische bewijzen, ondanks de vele pogingen tot weerlegging die de afgelopen (bijna) 150 jaar zijn gedaan.
Enkele veel gebruikte argumenten tegen biologische evolutie en de evolutietheorie
Hieronder worden enkele veel gebruikte argumenten tegen de evolutietheorie weerlegd. De weerleggingen zijn kort en bondig omdat deze website niet primair over dit onderwerp gaat.